Κυριακή 16 Οκτώβριος 2016 Η Σημερινή
της Χρυσοθέμιδας Χατζηπαναγή

Ένας άλλος επετειακός σταθμός μάς σταματά για ανεφοδιασμό συνειρμικών αναφορών στο διεθνές ημεροδρόμιο: η Παγκόσμια Ημέρα Διατροφής, όπως καθιερώθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) σε ανάμνηση της ίδρυσής του στις 16 Οκτωβρίου του 1945. Επειδή, εξάλλου, και η αυριανή 17η Οκτωβρίου θεσμοθετήθηκε το 1993 από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ως Παγκόσμια, επίσης, Ημέρα για την Εξάλειψη της Φτώχιας, στον νου και τη σκέψη δεν έρχεται παρά το βασικότερο είδος επισιτισμού στην κυριολεκτική του έννοια και στις σημασιολογικές προεκτάσεις των συνεκδοχικών του συμβολισμών: το ψωμί και η στέρησή του, καθώς οι φτωχότεροι των φτωχών, που εξακολουθούν όχι απλώς να υποσιτίζονται, αλλά εξαθλιωτικά να πεινούν, υπολογίζονται σε περισσότερα από 850 εκατομμύρια ανά την υφήλιο, ενώ κάπου 40 εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν ετησίως από την πείνα.

Αριθμοί τρομακτικοί, που ενδέχεται να γίνουν ακόμη τρομακτικότεροι, αν δεν επιστρατευτούν με συντονισμένες διακρατικές συνέργειες και διεθνείς συμβάσεις τόσο οι αποτρεπτικές πρόνοιες κατά της σπατάλης όσο και οι προτρεπτικοί προγραμματισμοί της επιβεβλημένης εξοικονόμησης αγαθών στον πλανήτη, του οποίου οι πόροι σε καλλιεργήσιμη γη και νερό είναι πεπερασμένοι.

Ας μην ξεχνούμε ότι το φάσμα της λιμοκτονίας, μη παύοντας να προσλαμβάνει διαστάσεις απειλητικής λοιμικής, δεν παραπέμπει μόνο στις υποβαθμισμένες περιοχές της γης, αλλά και στις ανεπτυγμένες χώρες, όπου η οικονομική κρίση της ανεργίας και της ανέχειας έκαμε τους νεόφτωχους να πουν το «ψωμί-ψωμάκι»· είτε θα προτιμούσαν το παντεσπάνι της Μαρίας Αντουανέτας, αλλά ίσως κι αυτό να μην προσφέρεται ούτε σαρκαστικά, αν επέλθουν σιτοδείες εν όψει της σοβούσας οικολογικής κρίσης από την επιδείνωση των καιρικών αλλαγών.

Για τον «άρτον ημών τον επιούσιον» ο λόγος, λοιπόν, που κι αν έλειψε το δέος της καρδιακής επίκλησης, όπως στις κατανυκτικές προσευχές των πρωτινών, το τέλος της απιστίας ή της ολιγοπιστίας στον σημερινό χριστιανικό μας κόσμο σηματοδοτεί την αρχή του θαύματος. Γιατί, αν ο Χριστός στην έρημο ευλόγησε τους πέντε άρτους για να θρέψει τις χιλιάδες των πεινασμένων, η πίστη στο πνεύμα της ευαγγελικής περικοπής πρέπει ν' αναζωπυρωθεί. Πώς αλλιώς θα φυτρώσουν στην αυχμηρή έρημο των καιρών μας τα χρυσά στάχυα της αγάπης Του, για να ζυμωθεί το ευλογημένο ψωμί με τον μόχθο των ανθρώπων και τον ιδρώτα του προσώπου τους. Το ψωμί, που πέραν της βρώσης και του υλικού χορτασμού, υποδηλοί στην αλληγορική του σημειολογία την επίπονη αναζήτηση τού «ευ ζην», ήτοι την αυτάρκεια μιας ευτυχισμένης ζωής στην επικράτεια των ειρηνικών έργων και των πολιτισμικών κατακτήσεων. Γιατί, σε αντίθεση με το «panem et circenses» («άρτον και θεάματα») των Ρωμαίων, «ουκ επ' άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος».

Άλλωστε, με σύνθημα το διαχρονικό και διατοπικό αυτό αγαθό καταγράφονται οι αγώνες των λαών για υλική επιβίωση και μιαν ελεύθερη αξιοπρεπή διαβίωση, που θα διεύρυνε τους ορίζοντες των πνευματικών ανατάσεων και της ηθικοκοινωνικής τους καταξίωσης. Για «Ψωμί και Τριαντάφυλλα» δεν διαδήλωσαν στις αρχές του περασμένου αιώνα, χιλιάδες γυναίκες, πλημμυρίζοντας τους δρόμους της Νέας Υόρκης και αργότερα του Λόρενς της Μασαχουσέτης, όταν τον Μάρτη του 1857 η πρώτη μαζική διαδήλωση των εργατριών κλωστοϋφαντουργίας πνίγηκε στο αίμα;

Με το ψωμί να συμβολίζει καλύτερους όρους εργοδότησης, δικαίωμα ψήφου και καταδίκη της παιδικής εργασίας, ενώ τα τριαντάφυλλα μιαν ανθρωπινότερη ποιότητα ζωής. Οι ιστορικές εκείνες απεργιακές κινητοποιήσεις των γυναικών στις ΗΠΑ μαζί με την αύξηση του μεροκάματου διεκδικούσαν τη χαρά της ζωής και την ομορφιά της δημιουργίας, όπως αποτυπώθηκαν στους στίχους του Τζέιμς Όπενχαϊμ: «Καθώς τραβάμε μπρός, εμπρός στην ομορφιά της μέρας/[...]/Πεινάνε οι ψυχές κι όχι το σώμα μόνο. "Δώστε μας Ψωμί και Δώστε μας Τριαντάφυλλα"».

Στο εμβληματικό τρίπτυχο «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία» των παιδιών του Πολυτεχνείου, κάτω από το βαρβαρικό καθεστώς της ανελευθερίας και της κατευθυνόμενης παιδείας από τη Χούντα των Συνταγματαρχών, όσο ψωμί κι αν περίσσευε ήταν πολύ πιο πικρό από το ψωμί της ξενιτειάς και της καταπιεσμένης εργατιάς. Κι αφού η εφταετής δικτατορία αμαύρωσε τη δημοκρατία, πιο μαύρο ήταν το ψωμί από εκείνο των μαυραγοριτών της κατοχής κι από «Το μαύρο ψωμί» της ομώνυμης μυθιστορηματικής τετραλογίας τού Clancier.

Ωστόσο, μετά το Πολυτεχνείο και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα ένεκα του εγκληματικού προδοτικού πραξικοπήματος, ζήσαμε την τραγωδία της τουρκικής εισβολής και της συνεχιζόμενης κατοχής της πατρίδας μας, τρώγοντας το δικό μας πικρό ψωμί της προσφυγιάς. Όσα πλούσια αρτοσκευάσματα κι αν δοκιμάσαμε έκτοτε, πώς μπορούσαν να έχουν τη μοσχομύριστη γεύση του αχνιστού ψωμιού από τους φούρνους των πόλεών μας είτε του καμωμένου με τα άξια χέρια των γιαγιάδων μας στα σκλαβωμένα χωριά μας. Πόσο δίκαιο είχε, στ' αλήθεια, η Περλ Μπακ με τον αποφθεγματικό αφορισμό της από «Το ψωμί των ανθρώπων»: «Αν τρως ψωμί χωρίς ελπίδα και πάλι αργοπεθαίνεις από πείνα».

Πού είναι εκείνο το ορθόστητο περήφανο ψωμί του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου, που δεν θ' άφηνε να πέσει στα χέρια κανενός χαραμοφάη κατακτητή; Κατά την περιγραφή του Σεφέρη, αφού «έφτιαξε κάθετο το φουρνιστήρι, ζωγράφισε πάνω κι ένα καρβέλι», εφόσον τα ψωμιά «τα ζωγραφισμένα στέκουνται». Όπως στέκονται, κι ας είναι οριζόντια στο φουρνόφτυαρο, τα καλοζυμωμένα ψωμιά του Κκάσιαλου μπροστά στον πυρωμένο φούρνο. Ζωντανή, ακόμη, θεριεύει η φωτιά στη μαρτυρική του Άσσια...