του Γιάννου Δημητρίου

Η πιο κάτω φωτογραφία, που χρονολογικά τοποθετείται στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930, ^[1] απεικονίζει μια ομάδα νεαρών Ασσιώτισσων της περιόδου.  Δεν γνωρίζουμε τίποτα για το φωτογράφο που έκανε τη λήψη, ούτε τον ακριβή χώρο φωτογράφισης, ούτε και το γεγονός που την προκάλεσε.  Από πληροφορίες που συνέλεξα ^[2] έχουμε μια σειρά από χρήσιμα στοιχεία, που μας επιτρέπουν, σε συνδυασμό με την ανάλυση της ίδιας της φωτογραφίας να εξαγάγουμε κάποια πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα.

Φωτ 1.

 Εικονιζόμενες:

Καθήμενες από αριστερά προς δεξιά: Ελένη (Μελού) Λεοντιάδου σύζυγος του Μιχαήλ Πελεκάνου, Ειρήνη Δαυίδ Πανακκή σύζυγος του Λούκα Γεωργιάδη, Δέσποινα (Ππίνα) Κουτσοθεωρή - παντρεύτηκε και μετανάστευσε στο Ηνωμένο Βασίλειο, Θέκλα Λεοντιάδη σύζυγος του Κλείτου, Μαργαρίτα Κουτσοθεωρή, γνωστή ως «Φανάρα» για την μεγάλη της ομορφιά, σύζυγος του Χαράλαμπου Σκάμπαλου, που ήταν γνωστός με το παρατσούκλι «Πετεινός» - επίσης μετανάστευσαν και έζησαν στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Ιστάμενες από αριστερά προς δεξιά: Βασιλική (Βασιλού) κουνιάδα της Θέκλας Λεοντιάδη-παντρεύτηκε και μετοίκησε στη Λευκωσία, Μαργαρίτα Πορνάρη σύζυγος του Τσάρου - μετανάστευσαν και έζησαν στην Αυστραλία, Ελένη Πανάνιου (Πασιά) σύζυγος του Χρίστου Πορνάρη «Κουλουμπρή» και Μαργαρίτα Λεοντιάδου σύζυγος Θεωρή Λεοντίου που διετέλεσε Γραμματέας του Συνεργατικού Ταμιευτηρίου Άσσιας.

Στοιχεία για τις εικονιζόμενες
Η Θέκλα, η Ελένη και Μαργαρίτα Λεοντιάδου είναι αδελφές.  Επίσης αδελφές είναι η Δέσποινα (Ππίνα) και η Μαργαρίτα (Φανάρα) Κουτσοθεωρή.  Γνωρίζουμε ότι όλες δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή.  Στις 17 Ιουλίου 2015 απεβίωσε η μικρότερη των εικονιζόμενων, Ειρήνη Δαυίδ Πανακκή (γεννηθείσα 15 Μαρτίου 1925) σε ηλικία 90 ετών στη Λάρνακα.  Όπως μας πληροφόρησε ο κ. Χρίστος Δημήτρη Στυλιανού, μόνιμος κάτοικος Λονδίνου, το 2014 απεβίωσε επίσης η Δέσποινα (Ππίνα) Κουτσοθεωρή, η δεύτερη πιο μικρή σε ηλικία στη φωτογραφία, σε ηλικία 93 ετών.

«Επαναστατικά» ρεύματα νεωτερισμού ανάμεσα στις νέες της Άσσιας
Εκείνο που προκαλεί μεγάλη αίσθηση είναι ότι όλες οι εικονιζόμενες νέες της εποχής για ένα άγνωστο λόγο ή γεγονός μαζεύτηκαν για να φωτογραφηθούν με μοντέρνα ρούχα της εποχής.  Διακρίνουμε κομψές γραμμές και ποιοτική ραπτική στο ντύσιμο όλων - προφανώς έβαλαν όλες «τα καλά τους» για να φωτογραφηθούν - και πραγματικά μας εντυπωσίασε το ντύσιμο της Ελένης (πρώτη αριστερά καθήμενη) που φορεί και καπέλο, τα μοντέρνα παπούτσια της Μαργαρίτας (δεξιά καθήμενη) καθώς επίσης και τα μοντέρνα αξεσουάρ (τσάντα) της Μαργαρίτας (δεξιά ιστάμενη).

Προφανώς, στην αγροτική και συντηρητική κοινωνία της Άσσιας, την οποία αποτύπωσε στον καμβά με τόση μαεστρία ο λαϊκός μας ζωγράφος Μιχαήλ Χρ. Κκάσιαλος, κυλούσαν σιωπηλά τα «επαναστατικά» ρεύματα νεωτερισμού και έβρισκαν απήχηση ανάμεσα στις νέες της Άσσιας.  Ταυτόχρονα, με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι υπήρχε ανεκτικότητα, τουλάχιστον από μέρος αυτής της κοινωνίας, απέναντι στην αυξημένη αυτοπεποίθηση της γυναίκας.

Πιο γεγονός τις έφερε μαζί για τη φωτογράφιση;
Σίγουρα προκύπτει ένα μεγάλο ερώτημα για τους λόγους που έφεραν τις εικονιζόμενες νέες της Άσσιας μαζί για αυτή τη φωτογράφιση.  Δεν γνωρίζουμε αν ήταν επ' ευκαιρία κάποιου σημαντικού γεγονότος, όπως ένας γάμος ή μια θρησκευτική ή εθνική γιορτή ή άλλη εκδήλωση.  Διαπιστώνουμε μία διάχυτη αυτοπεποίθηση και σιγουριά ανάμεσα στις εικονιζόμενες στη φωτογραφία, που ξεχωρίζει για την ποιότητα και τη «θεατρικότητα» της.

Εκείνο που έδειξε η έρευνα μας είναι πως η σύγχρονη μόδα και συγκεκριμένα η ραπτική, αποτέλεσε το σημείο αναφοράς του γεγονότος και το συνδετικό κρίκο της συνάντησης.

Θέκλα Λεοντιάδη - μια δυναμική και χαρισματική προσωπικότητα

 
Η Κυριακού Δημητρίου μας πληροφορεί ότι η Θέκλα Λεοντιάδη, γεννηθείσα 24/9/1915 ^[3], η οποία πιθανό να είναι η μεγαλύτερη σε ηλικία της παρέας, ήταν η πρωτομαστόρισσα μοδίστρα (ράφταινα) της Άσσιας, που διατηρούσε εργαστήριο ραψίματος γυναικείων φορεμάτων στο χωριό από το 1935 περίπου και επίσης εκπαίδευε και άλλες νεότερες στην τέχνη της μόδας και της ραπτικής. Σύμφωνα με τη θυγατέρα της Θέκλας, Μαρί Φορίδη, η μητέρα της είχε μαθητεύσει για δεκαεφτά μόνο μέρες στη ραπτική στην «Τζιηρκωτού», νύφη της Άσσιας με καταγωγή από την Κυθρέα.

Η Θέκλα Λεοντιάδη ήταν μία δυναμική και χαρισματική προσωπικότητα  και εξαιρετικά ευρηματική στη ραπτική, γεγονός που την έκανε να αποκτήσει φήμη για τις δεξιότητες της και ταυτόχρονα πολλές μαθήτριες.  Μέχρι την ηλικία των 30 ετών, χρονιά κατά την οποία μετανάστευσε στο Μαρόκο με τον σύζυγο της Κλείτο, εκπαίδευσε γύρω στις 40 μαθήτριες, Ελληνοκύπριες και Τουρκοκύπριες Ασσιώτισσες καθώς επίσης και  από γειτονικά χωριά, όπως η ίδια είχε αναφέρει στα παιδιά της.  Η Μ. Φορίδη μας πληροφορεί ότι στο Μαρόκο, η μητέρα της συνέχισε να ράβει φορέματα τόσο για τις Γαλλίδες συζύγους των αποικιοκρατών αξιωματούχων όσο και για ντόπιων σημαντικών προσωπικοτήτων.   Ένα πολύ ενδιαφέρον περιστατικό, που καταδεικνύει τον δυναμισμό της προσωπικότητας της Θέκλας, συνέβη όταν κάποια στιγμή πήραν οικογενειακή πρόσκληση από κάποιο τοπικό άρχοντα  να τους επισκεφθούν για δείπνο, καθότι η Θέκλα ήταν η μοδίστρα της συζύγου του.  Η σύζυγος-πελάτισσα δεν παρουσιάστηκε στη συνάντηση και όταν την αναζήτησε η Θέκλα, ο άρχοντας της απάντησε ότι η θρησκεία τους- τους απαγορεύει να παρουσιάζονται σε συνάξεις που παραβρίσκονται ξένοι άνδρες.  Η Θέκλα, πάντα ετοιμόλογη του λέει, "εγώ είμαι εδώ και δεν σας φοβάμαι, εσείς φοβίστε από την παρουσία του κ. Κλείτου;  Τότε θα πρέπει να φύγουμε."   Ο τοπικός άρχοντας αμέσως άλλαξε γνώμη και έδωσε εντολή να παρουσιαστεί η σύζυγος του. 

Η Μαρί Φορίδη μας πληροφορεί ότι μετά το 1955, αφότου επαναπατρίστηκε η οικογένεια της στο χωριό μας από το Μαρόκο, η μητέρα της, Θέκλα, δεν άνοιξε εργαστήρι, παρά μόνο περιορίστηκε  στο ράψιμο ενδυμάτων για τα παιδιά της και για κάποιες πολύ επιλεγμένες περιπτώσεις που αφορούσαν συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα.

Το γεγονός που προκάλεσε την φωτογράφιση

Σύμφωνα με την Κυριακού Δημητρίου, η εκπαίδευση στη ραπτική για τις  μαθητευόμενες ξεκινούσε συνήθως με την αποφοίτησή τους από το δημοτικό σχολείο ή και ενωρίτερα και διαρκούσε δύο έως τρία χρόνια, καθότι οι μαθήτριες έπρεπε να διδαχθούν τις τεχνοτροπίες διαφόρων εποχιακών κύκλων.  Γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι ορισμένες από αυτές, όπως η Ειρήνη Δαυίδ Πανακκή ^[4], η Δέσποινα (Ππίνα) Κουτσοθεωρή ^[5] ακολούθησαν στ' αχνάρια της Θέκλας, φτιάχνοντας το δικό τους εργαστήρι από το οποίο πέρασε μεγάλος αριθμός Ασσιώτισσων και άλλες κοπέλες (Ελληνοκύπριες και Τουρκοκύπριες) από γειτονικά χωριά για να εκπαιδευτούν στην τέχνη της ραπτικής. Γνωρίζουμε επίσης, ότι με την τέχνη της ραπτικής ασχολήθηκαν επαγγελματικά ακόμα δύο από τις εικονιζόμενες, η Μαργαρίτα Πορνάρη και η Ελένη Πανάνιου.  Η Ελένη (Μελού) Λεοντιάδου (η φέρουσα καπέλο, καθήμενη πρώτη αριστερά) δεν υπήρξε μαθήτρια ραπτικής, σύμφωνα με την κόρη της, Μαίρη Πελεκάνου, αλλά απλά της άρεσε η μόδα και σύχναζε στο εργαστήρι της αδελφής της Θέκλας.  Το ίδιο ισχύει, σύμφωνα με συγκλίνουσες πληροφορίες και για την Μαργαρίτα (Φανάρα) Κουτσοθεωρή, την Βασιλική και την Μαργαρίτα Λεοντιάδου.

Αναλύοντας όλα τα δεδομένα, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι αυτή η ομάδα αποτελείται από μαθήτριες της Θέκλας αλλά και «επιλεγμένα μοντέλα» που φοράνε τις δημιουργίες της.  Ο χώρος λήψης της φωτογραφίας είναι άγνωστος,  όμως υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να ήταν ο χώρος όπου διατηρούσε το εργαστήρι της η Θέκλα.  Το πρώτο της εργαστήρι, όπως θυμάται η Κυριακού Δημητρίου, βρισκόταν σε ένα μεγάλο δίχωρο (μεγάλο πλινθόκτιστο δωμάτιο που συνήθως είχε μεγάλη πετρόκτιστη καμάρα στη μέση), που βρισκόταν στο σημείο που αργότερα κτίστηκε το Συνεργατικό Παντοπωλείο Άσσιας.  Θυμάται επίσης, ότι όταν ήταν μικρή και επισκεπτόταν τη γιαγιά της, Κακουλού Μιχαήλ, που ζούσε κοντά στο εργαστήρι της Θέκλας, να πηγαίνει εκεί και να παίρνει μικρά κομματάκια από ρούχα με τα οποία έφτιαχνε κούκλες με τη γιαγιά της.  Η Θέκλα αργότερα μετακόμισε το εργαστήρι της στο σπίτι του παππού της, παπά-Λεόντιου Λεοντιάδη, που βρισκόταν πλησίον της πλατείας της κάτω ενορίας (κοντά στο παντοπωλείου του Κίκα και απέναντι από το καφενείο του Τσάρου).

Η τεχνική της εποχής και πώς έφτιαχναν ένα συγκεκριμένο σχέδιο
Η κύρια πηγή έμπνευσης για τις δημιουργίες των παλιών ράφταινων ήταν κάποια φιγουρίνια μόδας, η οπτική επαφή με την μόδα κατά τις επισκέψεις τους στις πόλεις, κυρίως στη Λευκωσία και την Αμμόχωστο, αλλά και ο κινηματογράφος.  Ο κινηματογράφος αρχικά ήταν περιφερόμενος από κοινότητα σε κοινότητα και η προβολή γινόταν σε άσπρο πανί, συνήθως σε κάποια πλατεία ή σε άλλο κατάλληλο χώρο.  Η παρουσία μιας ενδιαφέρουσας μόδας στην ταινία καταγραφόταν στην μνήμη της καλής ράφταινας.  Η τεχνική που χρησιμοποιούσαν δεν περιλάμβανε τη χρήση πατρόν.  Είχαν τέτοια εξάσκηση που απλά βλέποντας μια εικόνα μπορούσαν να προβούν, με τις κατάλληλες μετρήσεις, στο κόψιμο του υφάσματος και την αναπαραγωγή της συγκεκριμένης μόδας.

Από τη μόδα στον αγώνα ενάντια στο φασισμό
Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η Θέκλα, αξιοποιώντας το εργαστήρι της πρωτοστάτησε μαζί με μαθήτριες της και πολλές άλλες εθελόντριες Ασσιώτισσες στην παραγωγή πλεκτών για τους αγωνιζόμενους ενάντια στο φασισμό και την υποδούλωση Έλληνες φαντάρους στα βουνά της Βορείου Ηπείρου.  Τόσο το εργαστήρι της Θέκλας, όσο και πολλά άλλα σπίτια της Άσσιας, μετατράπηκαν τότε σε χώρους παραγωγής, όπου οι γυναίκες κάθονταν είτε στις αυλές τις ηλιόλουστες μέρες του χειμώνα είτε εντός των ευρύχωρων ηλιακών και δίχωρων της Άσσιας, συνήθως σε μεγάλο κύκλο και μερόνυχτα ολόκληρα, με μία λάμπα πετρελαίου συνήθως να κρέμεται στη μέση τα βράδια, έπλεκαν κάλτσες, σκουφιά και τρικά (πουλόβερ) για τους αγωνιζόμενους Έλληνες φαντάρους.

Οι Ασσιώτισσες, όπως και οι πλείστες γυναίκες της Κύπρου, έδωσαν δυναμικά το παρών τους με τον τρόπο που μπορούσαν ενάντια στην επίθεση των Ιταλών και των Γερμανών.  Ήξεραν ότι ανάμεσα στους έλληνες αδελφούς μας που πολεμούσαν τις δυνάμεις του Άξονα βρίσκονταν και πολλοί Κύπριοι, ανάμεσά τους και αρκετοί Ασσιώτες.  Στη φωτογραφία πιο κάτω ^[6] βλέπουμε μια ομάδα Ασσιώτισσων, με κυρίαρχη την παρουσία των τεσσάρων αδελφών Δαυϊδ Πανακκή, να φτιάχνει πλεκτά για τον ιερό αυτό σκοπό.

Φωτ. 2

Εικονιζόμενες: 
Πρώτη σειρά: καθήμενες από αριστερά προς δεξιά:  Γιάννα Δαυϊδ Πανακκή - Χατζηκωστή, Δέσποινα (Ππίνα) Κουτσοθεωρή, Παναγιώτα Δαυϊδ Πανακκή, ιστάμενη: Ειρήνη Δαυϊδ Πανακκή.  Δεύτερη σειρά: Μαρία (Μουζουρού) Πιτρά - Πίτρη, Ελένη (Μελού) Πιτρά Κασάπη, Φωτεινή (Φώτα) Δαυϊδ Πανακκή-Κκούφου, Μαργαρίτα Λεοντιάδου - Λεοντίου

Επισημαίνουμε ότι τρεις από τις εικονιζόμενες της Φωτ.1 είναι και εδώ παρούσες, η Δέσποινα και η Ειρήνη στην πρώτη σειρά και η Μαργαρίτα στη δεύτερη σειρά.  Η παρουσία της γυναίκας με την πλάτη γυρισμένη στο δεξί άκρο της φωτογραφίας είναι ένδειξη ότι αυτή η ομάδα πολύ πιθανόν να ήταν μεγαλύτερη από ότι φαίνεται εντός του κάδρου.

Στα βήματα της Θέκλας
Εκείνη που διέπρεψε και καθιερώθηκε ως σπουδαία μοδίστρα, όχι μόνο της Άσσιας, αλλά και της ευρύτερης περιοχής ήταν η Ειρήνη Δαυϊδ Πανακκή.  Η καριέρα της είχε διάρκεια από τη δεκαετία του 1940 μέχρι και το 1970 περίπου.  Στην πιο κάτω φωτογραφία βλέπουμε την Ειρήνη Δαυίδ Πανακκή ιστάμενη στο κέντρο με μαύρο παλτό, ενήλικη πλέον, με τη δική της ομάδα ραπτικής.  Η λήψη της φωτογραφίας υπολογίζεται ότι έγινε γύρω στο 1946-1947 ^[7].

Φωτ. 3

Εικονιζόμενες:
Καθήμενες από αριστερά προς δεξιά: Ελένη Ττοφή Φάλλαρη, Θεοδώρα Νικόλα Σπύρου - Χαραλάμπους, Μαρία Λαϊφάκη, Σαβού Γιώρκιου (μετακόμισε στη Λευκωσία).  Ιστάμενες από αριστερά προς δεξιά:  Αντρίτσα Χριστάκη Λεοντή, Ειρήνη Δαυϊδ Πανακκή, Κυριακού Ιωάννου - Δημητρίου, Παναγιώτα Δαυϊδ Πανακκή-Ξυδά, στο τραπέζι κάθεται ο Γεώργιος Ιωάννου, νυν κοινοτάρχης Άσσιας.

Με την Ειρήνη Δαυϊδ Πανακκή και την μεγάλη της προσφορά στη ραπτική και τη συνεισφορά της στην εκπαίδευση και την ένταξη μεγάλου αριθμού γυναικών - προκαταρκτικές εκτιμήσεις δείχνουν ότι ίσως να ξεπερνά τις 200 μαθήτριες - της Άσσιας και γειτονικών κοινοτήτων στην εξειδικευμένη αγορά εργασίας της ραπτικής θα ασχοληθούμε σε ξεχωριστή μελέτη-αφιέρωμα.

Σημειώσεις:
[1] η ημερομηνία είναι ένας υπολογισμός που προκύπτει από την ηλικία της μικρότερης των εικονιζόμενων - καθήμενη δεύτερη από αριστερά - Ειρήνης Δαυϊδ Πανακκή που είχε γεννηθεί στις 15 Μαρτίου 1925 και απεβίωσε πρόσφατα στις 17 Ιουλίου 2015 σε ηλικία 90 ετών.

[2] Στοιχεία πήρα από την μητέρα μου Κυριακού Ιωάννου-Δημητρίου (γένος Γιάννου Μιχαήλ), 79 ετών σήμερα, την Μαρί Φορίδη (θυγατέρα της Θέκλας Λεοντιάδη),  την Μαίρη Πελεκάνου (θυγατέρα της Ελένης Λεοντιάδου), την Έλλη Ιωάννου-Καλλή (γένος Γιάννου Μιχαήλ), και την  Πανασού Δημήτρη Στυλιανού.

[3] πληροφορία από την Μαρί Φορίδη θυγατέρα της Θέκλας Λεοντιάδη.

[4] πληροφορίες από την Κυριακού Ιωάννου - Δημητρίου και την Έλλη Ιωάννου - Καλλή που υπήρξαν μαθήτριες της Ειρήνης Δαυϊδ Πανακκή.

[5] πληροφορία από την Πανασού Δημήτρη Στυλιανού που ήταν γειτόνισσα της Δέσποινας Κουτσοθεωρή.

[6] η φωτογραφία είναι της Έλις Χατζηκωστή κόρης της εικονιζόμενης, καθήμενη πρώτη από αριστερά, Γιάννας Δαυϊδ Πανακκή - Χατζηκωστή. Στοιχεία για τις εικονιζόμενες μας έδωσε η Έλις Χατζηκωστή και η Κυριακού Ιωάννου - Δημητρίου.

[7] πληροφορίες από την Κυριακού Ιωάννου - Δημητρίου και τον ιδιοκτήτη της φωτογραφίας, Χαράλαμπο (Χαμπή) Χαραλάμπους.  Η φωτογραφία ανευρέθηκε μαζί με άλλες από Τ/Κ στο σπίτι της Θεοδώρας Νικόλα Σπύρου - Χαραλάμπους και τις παρέδωσε σε συγχωριανούς μας, οι οποίοι στη συνέχεια τις παρέδωσαν στον Χ. Χαραλάμπους, ο οποίος κατέχει και την πρωτότυπη.

Ευχαριστίες:  Θέλω να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου, στην Μαρί Φορίδη, την Κυριακού Δημητρίου, την Έλλη Καλλή, την Πανασού Στυλιανού, την Έλις Χατζηκωστή και τον Χαράλαμπο (Χαμπή) Χαραλάμπους, για τις χρήσιμες πληροφορίες και το φωτογραφικό υλικό, στον Δρ. Πέτρο Παπαπολυβίου, αναπληρωτή καθηγητή σύγχρονης ελληνικής ιστορίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, για την ενθάρρυνση του και στον Χριστόφορο Σκαρπάρη που είχε την καλοσύνη να επιμεληθεί το κείμενο και τις εξαιρετικά χρήσιμες εισηγήσεις του.