του Γιάννου Δημητρίου
επιμέλεια κειμένου Δρ. Μαργαρίτα Ιωάννου

Ο βιολιστής Θεόδωρος Δαυίδ είναι ένας από τους λιγότερο γνωστούς Ασσιώτες, για τον οποίο ο Αδαμάντιος Διαμαντής, όταν τον συνάντησε στο Κτήμα της Πάφου σε μια αποστολή με στόχο τη συλλογή υλικού για την Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, γοητευμένος από την παρουσία του την περιγράφει με τον εξής τρόπο: «η εντύπωσή μου από την παρουσία του ανθρώπου αυτού ήταν καταπληκτική. Νομίζεις πως είσαι μπροστά σε μια διεθνή προσωπικότητα...».¹

Προφανώς, το ίδιο εντυπωσιασμένος από την προσωπικότητα και την ζωή του Θεόδωρου Δαυίδ ήταν και ο Γεώργιος Πάκκου, πρώην κοινοτάρχης Άσσιας. Ο Πάκκου στα γραπτά κείμενά του που έχουν εκδοθεί από τον Πολιτιστικό Σύνδεσμο «Η Άσσια» υπό τον τίτλο Ιστορικό του χωρίου Άσσια - Μαρτυρία Γεώργιου Π. Πάκκου,² και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο, «Το μεγάλο ενδιαφέρον δια τα γράμματα» (σελ. 108 - 111) η πιο εκτενής αναφορά από όλους τους Ασσιώτες που αναφέρει ονομαστικά ως σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών που γέννησε η Άσσια είναι σχετικά με τον Θεόδωρο Δαυίδ - Φούρρη. Ο Γ. Πάκκου μας αποκαλύπτει κυρίως στοιχεία για την Ασσιώτικη καταγωγή του Θεόδωρου, αλλά ταυτόχρονα μας δίνει πολύτιμα πρωτογενή ιστορικά στοιχεία για την προσωπική του ζωή, για τον πατέρα του Λάϊφο (Δαυίδ) που επίσης ήταν λαϊκός βιολιστής που έζησε επί Τουρκοκρατίας.

Επίσης, ο συγγραφέας και εκδότης Κυριάκος Ταπακούδης (εκδότης της εφημερίδας Η Εφημεριδα της Χλώρακας), στον ηλεκτρονικό του ιστότοπο, «Άλλες Ιστορίες» που φιλοξενεί τα κείμενα του βιβλίου του με τον ίδιο τίτλο, στο κείμενο του, «Το καφενείο η Συκαμινιά»,⁴ μας πληροφορεί ότι ο Θεόδωρος Δαυίδ και η σύζυγος του Κατίνα Θεοδώρου Δαυίδ υπήρξαν μεταξύ των ανθρώπων που συμμετείχαν και στήριξαν τον ερασιτεχνικό θίασο «Κινύρας», στον οποίο πρωτοστάτησε ο δικηγόρος και λάτρης της τέχνης του θεάτρου, εκ των πατέρων της Κυπριακής Επιθεώρησης, Σωτήρης Μαρκίδης. Η Κατίνα Θεοδώρου Δαυίδ υπήρξε σύμφωνα με τον ίδιο η πρώτη πρωταγωνίστρια του θιάσου. Όσον για τον Θεόδωρο Δαυίδ αναφέρει ότι υπήρξε ο πρώτος κύπριος που κατέγραψε σε παρτιτούρες όλους τους παλιούς παραδοσιακούς χορούς της Κύπρου. Αυτό αποτελεί μία ισχυρή ένδειξη ότι ο Θεόδωρος Δαυίδ δεν ήταν απλά ένα εξαίρετος λαϊκός βιολιστής, αλλά πολύ πιθανόν να υπήρξε και ένας από τους πρώτους Κύπριους που παρακολούθησε μαθήματα και γνώριζε καλά τη θεωρία της μουσικής. Η Ανθή Χοτζακόγλου μας αναφέρει ότι ο Θεόδωρος είχε μαθητεύσει κοντά στον βιολιστή Παναή του Μηνά. Πέραν των πιο πάνω πληροφοριών, εκείνο που μπορούμε να προσθέσουμε με μεγάλη βεβαιότητα απ' όσα προκύπτουν από τις πληροφορίες που μας παραθέτει ο Γ. Πάκκου, και θα δούμε λεπτομερώς πιο κάτω, είναι ότι ο Θεόδωρος Δαυίδ τα πρώτα του βήματα στο βιολί τα έκανε στην Άσσια, πολύ πιθανό κατά την νεανική του ηλικία, με πρώτο δάσκαλο τον πατέρα του Λάϊφο, λαϊκό βιολάρη της εποχής.

Σύμφωνα με την βιογραφική γενεαλογική μελέτη του παιδίατρου Γιαννάκη Πίπη, ο παππούς του, ο πολύ γνωστός λαϊκός βιολιστής Ιωάννης Πίπης διδάχθηκε βιολί σε νεαρή ηλικία από το Θεόδωρο Δαυίδ. Χαρακτηριστικά αναφέρει, «στάθηκε τυχερός, γιατί είχε για δάσκαλό του στο βιολί τον Θεόδωρο Δαυίδ, που θεωρούνταν από τους καλύτερους δασκάλους βιολιού της εποχής εκείνης. Κοντά στον Θεόδωρο Δαυίδ έμαθε θαυμάσιο βιολί και υπήρξε άριστος εκτελεστής της Κυπριακής δημοτικής μουσικής».⁵ Πέραν όλων των άλλων του δραστηριοτήτων, ο Θ. Δαυίδ δίδαξε βιολί σε ταλαντούχους νέους της εποχής του μέσω των οποίων μεταδόθηκε μέχρι τις μέρες μας η λαϊκή μουσική μας παράδοση.

Η συνάντησή του με το Διαμαντή

Αδαμάντιος Διαμαντής: «Nομίζεις πως είσαι μπροστά σε μια διεθνή προσωπικότητα»

Ο Αδάμαντιος Διαμαντής επέλεξε ως κεντρική φιγούρα στο τελάρο 10 του «Κόσμου της Κύπρου» τον Βιολάρη Θεόδωρο. Αυτό αναφέρει στην έκδοση του Ο Κόσμος της Κύπρου - Αφήγηση, όπου σχολιάζει τους ανθρώπους που γνώρισε και τον ενέπνευσαν μέσα από τις περιπλανήσεις του σε ολόκληρη την Κύπρο. Αναφέρει σχετικά:

«Στο τελάρο 10 (Εικ. 11), η σημαντικότερη μορφή είναι η κεντρική - είναι από το σχέδιο του Θεοδώρου του Βιολάρη στην Πάφο - το Κτήμα της Πάφου».⁶

Ο καλλιτέχνης, συνοδευόμενος από τον λογοτέχνη και κριτικό Κώστα Προυσή και τον μουσικό Γιάγκο Μιχαηλίδη ήταν σε αποστολή στο Κτήμα της Πάφου να μαζέψουν υλικό για την Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών και «ένας από τους στόχους ήταν και ο Βιολάρης Θεόδωρος, γνωστός λαϊκός βιολάρης και δάσκαλος».⁷ Δίχως φυσικά να γνωρίζει για την Ασσιώτικη καταγωγή του Θεόδωρου Δαυίδ, ο Αδ. Διαμαντής μας αναφέρει ότι «ο διπλανός του [τελάρο 10], που στρίβει το μουστάκι» ⁸ είναι από την Άσσια.

Προφανώς εντυπωσιασμένος από την φυσιογνωμία αλλά και την έντονη προσωπικότητα του Θ. Δαυίδ, μας αναφέρει σχετικά για εκείνη την συνάντηση: «του Βιολάρη Θεόδωρου έκαμα δύο-τρία σχέδια. Η εντύπωσή μου από την παρουσία του ανθρώπου αυτού ήταν καταπληκτική. Νομίζεις πως είσαι μπροστά σε μια διεθνή προσωπικότητα, με το τσιγάρο του και το βιολί, σκελετωμένος μα ζωντανός και ξύπνιος, έδινε στον μακαρίτη το Γιάγκο Μιχαηλίδη κάθε πληροφορία για τους παλιούς κυπριακούς χορούς και άλλους ρυθμούς».⁹ Ο Α. Διαμαντής χρησιμοποίησε το πιο πάνω σχέδιο για τον «Κόσμο της Κύπρου και το άλλο (βλέπε πιο κάτω) σε μια σύνθεση ειδική γι' αυτόν, που την ονόμασε "Ο Βιολάρης Θεόδωρος"» και το οποίο εξέθεσε το 1957 στην Κύπρο, το '62 στην Αθήνα και το '64 στο Λονδίνο.

Ο Α. Διαμαντής αναφέρει για τον Θ. Δαυίδ ότι «άρχισε από τη Λευκωσία και κατέληξε στην Πάφο, όπου και πέθανε το 1945».^10??  Στον απολογισμό που ο ίδιος κάνει στην αφήγηση του για τον Κόσμο της Κύπρου, αναφέρει στο σύνολο 9 πρόσωπα με καταγωγή την Άσσια,¹¹ χωρίς όμως να περιλαμβάνει τον Θεόδωρο Δαυίδ, που όπως προκύπτει από την πιο κάτω μαρτυρία του Γ. Πάκκου, είναι ο δέκατος Ασσιώτης που απεικονίζεται στο εν λόγω μνημειώδες έργο του Α. Διαμαντή.

Ο Γεώργιος Πάκκου (1908 - 1991) αποκαλύπτει την Ασσιώτικη καταγωγή του Θεόδωρου Δαυίδ (επίθετον Φούρρης)

Ο Γ. Πάκκου γνώριζε για τον Θεόδωρο Δαυίδ, επίθετον Φούρρης, όπως τον αναφέρει, κάνοντας αναφορά στο οικογενειακό όνομα ή και παρατσούκλι με το οποίο ήταν γνωστή η οικογένεια του Θεόδωρου στην Άσσια. Μας πληροφορεί ότι «τον Θεόδωρον τον εσυνάντησα εις το Κτήμαν Πάφου πολλά γέρονταν, και την σύζυγόν του Κατίναν»,¹² το 1945. Η συνάντηση αυτή πραγματοποιήθηκε την χρονιά που απεβίωσε ο Θ. Δαυίδ στο Κτήμα της Πάφου. Από εκείνη την συνάντηση ο Γ. Πάκκου αντλεί, όπως συνήθιζε να κάνει όλη του την ζωή, πολύτιμες πρωτογενείς πληροφορίες για την καταγωγή του Θ. Δαυίδ και συμπληρώνει αυτές που ήδη κατέχει από την συστηματική του ενασχόληση και συλλογή πληροφοριών για όλα τα θέματα που αφορούσαν την ιστορία της Άσσιας και τους ανθρώπους της.

Μέσα από τις πολύτιμες σελίδες του βιβλίου, Ιστορικό του χωρίου Άσσια - Μαρτυρία Γεώργιου Π. Πάκκου που στηρίχτηκε αποκλειστικά στα χειρόγραφα του πρώην κοινοτάρχη Άσσιας, μας συστήνει ονομαστικά 28 σημαντικούς και διαπρέψαντες, Ασσιώτες των γραμμάτων, των επιστημών, των τεχνών και της πολιτικής στο ειδικό κεφάλαιο «Το μεγάλον ενδιαφέρον διά τα γράμματα».¹³ Πρώτον αναφέρει τον Παναγιώτη Λεοντιάδη, ως «ο πρώτος ιατρός χειρούργος που ήλθεν εις την Κύπρον το 1906».¹⁴ Επίσης, αναφέρεται μεταξύ άλλων στον Τάσσο Παπαδόπουλο, δικηγόρο [τέως πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας] και στον Μιχαήλ Κκάσιαλο ως «λαϊκός ζωγράφος, παγκοσμίως γνωστός».¹⁵

Η λίστα του Γ. Πάκκου περιλαμβάνει σημαντικούς ανθρώπους που κατά την κρίση του διέπρεψαν ο καθένας στον τομέα του, καθώς χαρακτηριστικά αναφέρει: «Είχαν ενθουσιασμόν πολλύν διά τα γράμματα, τας τέχνας και τας επιστήμας...». ¹⁶ Τον Θεόδωρο Δαυίδ τον αναφέρει τελευταίο στην σειρά. Εκείνο που μας εντυπωσιάζει με την παρουσίαση του βιολιστή Θεόδωρου είναι ότι ο πρώην Κοινοτάρχης μας παρεκκλίνει ουσιαστικά από τις προηγούμενές του αναφορές τόσο στην έκταση όσο και στην λεπτομέρεια των πληροφοριών που μας δίνει για τον βιολάρη Θεόδωρο. Ο χώρος που διαθέτει για τον Θεόδωρο Δαυίδ είναι σχεδόν ίσος με εκείνο που καλύπτει το σύνολο όλων των υπολοίπων σημαντικών προσωπικοτήτων της Άσσιας περιλαμβανομένου ενός μετέπειτα Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, του μ. Τάσσου Παπαδόπουλου.

Μία εξήγηση που μπορούμε να δώσουμε για αυτή την διαφοροποίηση αφορά το γεγονός ότι στο Θεόδωρο Δαυίδ, ο Γ. Πάκκου διέκρινε κάτι το ξεχωριστό, το αντισυμβατικό αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον και αφού ήταν σχετικά άγνωστος στους πλείστους Ασσιώτες, εν αντιθέσει με όλους τους υπόλοιπους που αναφέρει, ήθελε να τον κάνει ευρύτερα γνωστό. Ταυτόχρονα δε, ως ένας εκ πεποιθήσεως ιστορικός, τον εντυπωσιάζει και καταγράφει την σπουδαιότητα της παρουσίας του Θεόδωρου σε γεγονότα που σημάδεψαν τη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου. Δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης γι' αυτό, καθότι η παρουσίαση του Θεόδωρου ξεκινά ως εξής: «επίσης ως βιολιστής μουσικός αναδείχθην ο Θεόδωρος Δαυίδ (επίθετον Φούρρης). Αυτός επαρασημοφορήθην από τον πρώτον Αρμοστήν που ήλθεν εις την Κύπρον. Μας έκαμνεν ιστορίαν που το 1878 που αποβιβάστην εις την Λάρνακαν, επήγαν εις την προϋπάντησήν του και έπαιξεν έναν σκοπόν και του έδωσεν παράσημον αυτού και του Χατζηκούκου, Τούρκου ζουρνετζιή».¹⁷

Άλλες εξίσου ενδιαφέρουσες πληροφορίες που μας μεταφέρει ο Γ. Πάκκου από εκείνη την συνάντηση το 1945 στο Κτήμα της Πάφου με τον Θεόδωρο Δαυίδ, αφορά την σύζυγο του Κατίνα και την ανατρεπτική για τα ήθη της εποχής τους σχέσης. «Αυτή η Κατίνα ήτο από την Κωνσταντινούπολην και ήτο χορεύτρια και αυτός βιολιστής-μουσικός, και εσυζούσαν μαζίν με δίχως στεφάνιν. Όταν εις τον πόλεμον του 1940 έγινεν ο περί αλλοδαπών νόμος, επειδή ήτο ξένη η Κατίνα, θα επήγαιννεν εις συγκέντρωσην. Ηναγκάσθην να στεφανωθεί και ας ήτο και γέρος, άνω των ογδόντα ετών...».¹⁸

Ο Γ. Πάκκου μας πληροφορεί ότι στον γάμο τους, που πραγματοποιήθηκε στην Πάφο, λόγω της μεγάλης εκτίμησης που έχαιρεν αφού «ήτο ο πρώτος που εδίδαξεν την μουσικήν»¹⁹ είχαν παρουσιασθεί οι Επίσημοι του Κτήματος και «...του παραχώρησαν τα ελεγχόμενα, αυτά που είχαν έλεγχον εις τον Πόλεμον του 1940».²⁰ Οι πληροφορίες αυτές καταδεικνύουν ότι ο Θεόδωρος Δαυίδ και η σύζυγός του Κατίνα τύγχαναν μεγάλης αναγνώρισης και εκτίμησης από τις τοπικές αρχές για την προσφορά τους στα καλλιτεχνικά και πολιτιστικά δρώμενα της πόλης.

Για την Ασσιώτικη καταγωγή του Θεόδωρου αναφέρει σχετικά: «όπως ιστορούσαν οι γέροντες του χωρκού, και ο πατέρας του ήταν καλός βιολιστής και οι Τούρκοι τον ετύφλωσαν, διά να παίζει βιολίν εις τους γάμους των να χορεύουν οι Τούρκισσες. Επειδή ήτο τυφλός, οι χριστιανοί τον έλεγαν Στραολάιφον [τυφλός Δαυϊδ]».²¹ Μας πληροφορεί, επίσης, ότι στην Άσσια γνώριζαν οι γέροντες ότι ο πατέρας του Θεόδωρου «έπαιζεν ένα σκοπόν με το βιολίν του και έλεγε με την μουσική: «Κρύψε μάνα το παιδίν να μην κλάψει, να σε βρουν οι Τούρκοι».²² Αυτός ο παλαιός μουσικός σκοπός ονομάζετο Ασσιώτικος, αλλά όπως μας πληροφορεί ο Γ. Πάκκου, από αυτούς τους στίχους της μουσικής του δεν είχε διασωθεί τίποτα πέραν της πιο πάνω στροφής.

Γιάννης Νίκας - οικογένεια Φούρρη στην Άσσια

Πρόσθετα από τα πιο πάνω σημαντικά που μας αναφέρει ο Γ. Πάκκου μέσα από το Ιστορικό του για την καταγωγή του Θεόδωρου Δαυίδ, σύμφωνα με στοιχεία που συνέλεξε ο συγχωριανός μας κ. Γιάννης Νίκα από την Ελένη Μιχ. Χρυσάφη, «ο Θεόδωρος βιολάρης που ήταν γνωστός ως Φούρρης είχε την καταγωγή του από την Άσσια και ήταν αδελφός του Κώστα Κουφαλλή».²³

Η ζωή στο Κτήμα της Πάφου και η επαγγελματική - καλλιτεχνική δραστηριότητα του Θεόδωρου και της Κατίνας Δαυίδ.

Μέσα από την βραβευθείσα υπό της Ακαδημίας Αθηνών μελέτη της Ανθής Γ. Χοτζάκογλου, «Σπύρος Μοσχογιάννης, ένας Aιγυπτιώτης ανδρεικελοπαίχτης στην Κύπρο», αναδύονται σημαντικές πληροφορίες για την επαγγελματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα του Θεόδωρου Δαυίδ και της συζύγου του Κατίνας στο Κτήμα της Πάφου. Από την διασωθείσα αλληλογραφία του Θεόδωρου με τον Αιγυπτιώτη ανδρεικελοπαίχτη Σπύρο Μοσχογιάννη γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον από το 1926 ο Θεόδωρος διατηρούσε το εξοχικό Καφενείο («Πατέ») «Η Δροσιά» που βρισκόταν στον Δημόσιο Κήπο στο Κτήμα της Πάφου, που αναφέρει στην επιστολή του ότι είχε ενοικιάσει. Στην πρόσκλησή του προς τον Σπύρο Μοσχογιάννη να συνεργαστούν επαγγελματικά, καθώς και από το διαφημιστικό υλικό που έχει διασωθεί φαίνεται η δυναμική παρουσία καθώς και η σύμπραξη στις παραστάσεις της Κατίνας Θεοδώρου ως τραγουδίστρια και του Μοσχογιάννη ως ανδρεικελοπαίχτη. Η Κατίνα φαίνεται να ήταν και η συντάκτρια των επιστολών προς τον Σ. Μοσχογιάννη, αφού το αναφέρει σε μία από αυτές.

Μέσα από την μελέτη αναδεικνύονται επίσης πολύ ενδιαφέρουσες «πληροφορίες γύρω από την οργάνωση καλλιτεχνικών παραστάσεων, τη σύμπραξη καλλιτεχνών (μουσικός-βιολιστής, ανδρεικελοπαίχτης, τραγουδίστρια)».²⁴

Σύμφωνα με την ίδια μελέτη, οι πηγές συμφωνούν για την συνεργασία του Θεόδωρου Δαυίδ με τον Σωτήρη Μαρκίδη, που θεωρείται εκ των πατέρων της Επιθεώρησης, στον ερασιτεχνικό Θίασο «Κινύρα» της Πάφου, όπου ως πρώτη πρωταγωνίστρια αναφέρεται η σύζυγος του, Κατίνα Θεοδώρου Δαυίδ. Δημοσιεύματα της εποχής που «ανέσυρε ο αείμνηστος Γ. Κατσούρης, μαρτυρούν ότι ο Θεόδωρος Δαυίδ έγραψε τη μουσική για την Παφίτικη Επιθεώρηση Γ' (1921) του Κώστα Μαρκίδη. Τόσο στην Παφίτικη Επιθεώρηση Β' όσο και στη Γ', μαζί με την Πατρινή Ελένη Αθανασίου τραγούδησε η Κωνσταντινοπολίτισσα Κατίνα Θεοδώρου Δαυίδ».²⁵

Αντί Επιλόγου

Ο Θεόδωρος Δαυίδ, γεννήθηκε και έκανε τα πρώτα του βήματα ακριβώς στο μέσο του 19ου αιώνα στην Άσσια, που όπως μας πληροφορεί ο Ανδρέας Καλλής στην εξαίρετη μελέτη του «Η Άσσια που ζωγράφισε ο Μιχαήλ Κκάσιαλος», στην αγροτική κοινότητα «η ζωή του 19ου αιώνα δεν διέφερε και πολύ ή καθόλου από τη ζωή του 4ου αιώνα».²⁶ Ο Θεόδωρος Δαυίδ αποτέλεσε εξαίρεση αφού με το ταλέντο του διέπρεψε και ξεχώρισε στην εποχή που έζησε, καθώς υπήρξε ένας σημαντικός καλλιτέχνης, ένας εξαίρετος «λαϊκός βιολιστής», πρωτοπόρος στην μουσική μας παράδοση και σπουδαίος δάσκαλος. Μέσω της διδασκαλίας και της καταγραφής σε παρτιτούρες των Κυπριακών χορών της Κύπρου αποτελεί μέχρι και τις μέρες μας ένα ζωντανό κομμάτι της λαϊκής μας παράδοσης. Όλα τα πιο πάνω στοιχεία, συνθέτουν και σκιαγραφούν το πορτραίτο μίας σημαντικής και πολυσχιδούς προσωπικότητας, του Θεόδωρου Δαυίδ - Φούρρη, αλλά και τον δυναμισμό και την προσωπικότητα της καλλιτέχνιδας συζύγου του Κατίνας Θεοδώρου, ενός άκρως αντισυμβατικού ζευγαριού για την εποχή τους που σίγουρα αξίζουν περαιτέρω διερεύνησης.

Θερμές ευχαριστίες στην Δρ. Μαργαρίτα Ιωάννου για την επιμέλεια του κειμένου και την έμπρακτη στήριξη και ενθάρρυνση της.

Αναφορές:

1 Αδαμάντιος Διαμαντής, Ο Κόσμος της Κύπρου - Αφήγηση, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία, 1991, αφιερώσεις.
2 Γεώργιος Π. Πάκκου, Ιστορικό του χωρίου Άσσια - Μαρτυρία Γεώργιου Π. Πάκκου, επιμ.: Ιωάννης Μίας, Πολιτιστικός Σύνδεσμος «Η Άσσια», Λευκωσία 2012.
3 Ανθή Χοτζακόγλου, «Σπύρος Μοσχογιάννης, ένας Aιγυπτιώτης ανδρεικελοπαίχτης στην Κύπρο - Τα πρώτα τεκμήρια», Κυπριακαί Σπουδαί, ΟΔ΄ (2010).

4 Κυριάκος Ταπακούδης, Άλλες ιστορίες βιβλίο σε ηλεκτρονική μορφή, ISBN 978-9963-9810-8-3 αναρτημένο στο Blogspot:https://allesistories.blogspot.com/2019/05/blog-post_10.html

5 Γενεαλογική μελέτη του γιατρού Γιαννάκη Πίπη από το Αργάκι της Μόρφου. Η μελέτη που ήταν διαδικτυακά διαθέσιμη στον ιστότοπο: http://www.ellinismos.gr/content/pipis-giannakis. Δεν είναι πλέον προσβάσιμη στο διαδίκτυο.

6 Διαμαντής, Ο Κόσμος της Κύπρου - Αφήγηση, σ. 55-56.
7 Ό.π.
8 Ό.π.
9 Ό.π.
10 Ό.π.

11 Γιάννος Δημητρίου, «Αδαμάντιος Διαμαντής - Η Άσσια μέσα από την καλλιτεχνική του δημιουργία», μελέτη αναρτημένη στην ιστοσελίδα του Πολιτιστικού Συνδέσμου «Η Άσσια». Σύνδεσμος: https://www.assia.org.cy/eidikes-meletes/227-adamantios-diamantis-assia-study.html

12 Πάκκου, Ιστορικό του χωρίου Άσσια, σ. 109-111.
13 Ό.π.
14 Ό.π.
15 Ό.π.
16 Ό.π.
17 Ό.π.
18 Ό.π.
19 Ό.π.
20 Ό.π.
21 Ό.π.
22 Ό.π.
23 Γιάννης Νίκας, χειρόγραφο σημείωμα που παρέδωσε στον συντάκτη της μελέτης.
24 Χοτζακόγλου, «Σπύρος Μοσχογιάννης».
25 Ό.π.
26 Aνδρέας Καλλής, «Η Άσσια που ζωγράφισε ο Μιχαήλ Κκάσιαλος», Μιχαήλ Χρ. Κκάσιαλος. Από το σκαρπάρικο στη διεθνή καταξίωση, έρευνα επιμέλεια έκδοσης Μαργαρίτα Ιωάννου και Γιάννος Δημητρίου, Κοινοτικό Συμβούλιο Άσσιας, Λευκωσία 2011, σ. 29-40, εδώ σ. 29.

Η μελέτη αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα μας στις 23 Νοεμβρίου 2021