Έρευνα και αποδελτίωση κειμένου: Ρόης Κασάπης

Σχολιασμός κειμένου: Γιάννος Δημητρίου

Το πιο κάτω κείμενο το εντόπισε και το αποδελτίωσε ο συγχωριανός μας συγγραφέας και μελετητής Ρόης Κασάπης. Το κείμενο είχε δημοσιευθεί στο περιοδικό «Κυπριακή Επιθεώρησις», Τεύχος Σεπτεμβρίου 1948 και αναφέρεται στη Γεωργική Έκθεση που πραγματοποιήθηκε στην Άσσια τον Αύγουστο 1948,  γεγονός που μας δίνει την δυνατότητα να το φέρουμε ξανά στην επιφάνεια μετά από 70 σχεδόν χρόνια.  Η Έκθεση καθώς πληροφορούμαστε «προορίζετο αρχικώς δια την κτηνοτροφίαν αλλά επεδείχθησαν και διάφορα εκθέματα γεωργικής παραγωγής».  Γνωρίζουμε από τους παλαιότερους ότι κάθε χρόνο στις 29 Αυγούστου, ημέρα που γιόρταζε η εκκλησία του Τιμίου Προδρόμου στην πάνω ενορία του χωριού μας,  οργανωνόταν και μεγάλη ζωοπανήγυρης.  Είναι πολύ πιθανόν αυτή η Έκθεση να συνέπεσε με αυτές τις εκδηλώσεις που ήταν καθιερωμένες από πολύ παλιά και έτσι να πήρε επίσημο χαρακτήρα.

Είναι εμφανές ότι το κείμενο είναι πρωτίστως προπαγανδιστικού περιεχομένου καθότι εκθειάζει  την Αγγλική πολιτική μέσα από το απόσπασμα της ομιλίας του Διευθυντή Γεωργίας κ. Μακδόναλδ που εγκαινίασε την έκθεση και ακολούθως με λεπτομερή και εκτενέστατη αναφορά στην  ομιλία του τότε Κυβερνήτη  [Reginald Thomas Herbert Fletcher, 1st Baron Winster - γνωστός ιστορικά ως Λόρδος Γουίνστερ, Κυβερνήτης της Κύπρου από 1946 - 49] που επίσης επισκέφθηκε την Έκθεση.  Ο Κυβερνήτης εκθειάζει την προσπάθεια και διοργάνωση τέτοιων εκθέσεων «αι οποίαι αναμφιβόλως συντελούν εις την βελτίωσιν του επιπέδου της γεωργίας εν Κύπρω».  Στο κείμενο γίνεται μία πολύ σύντομη αναφορά ότι ο Χριστιανός Μουκτάρης της Άσσιας [Ανδρέας Σκαρπάρης] προσφώνησε τον Κυβερνήτη. 

Είναι όμως πολύ σημαντικό κείμενο καθότι μέσα απ' αυτό σκιαγραφείται η γεωργοκτηνοτροφική οικονομία της τότε εποχής και τα θέματα που ήταν στην επικαιρότητα.  Μαθαίνουμε ότι  το 1948 δεν ήταν ιδιαίτερη καλή χρονιά για την γεωργία και «τα εκθέματα ήταν απογοητευτικά, ένεκα των δυσμενών συνθηκών δια τα σπαρτά κατά την παρελθούσαν άνοιξιν», ενώ τα «εκθέματα της κτηνοτροφίας ήσαν πολύ περισσότερα, μεταξύ δε τούτων υπήρχον μερικά θαυμάσια ζώα κυρίως ίπποι και ημίονοι».

Ο Διευθυντής Γεωργίας ενθαρρύνει τους αγρότες να ξεκινήσουν να χρησιμοποιούν τα χημικά λιπάσματα αφού ήταν πλέον φθηνότερα, για να βελτιώσουν την παραγωγή τους, καθώς επίσης και να χρησιμοποιούν «σπόρους καλής ποιότητας και καλά καθαρισμένους».  Επίσης, ενεθάρρυνε τους αγρότες να εγκαταλείψουν το σύστημα αγραναπαύσεως και να εφαρμόσουν εναλλακτικά την καλλιέργεια «προϊόντων προς βοσκήν» που δεν έχουν δυσμενή επίδραση εις τη φυτεία δημητριακών σύμφωνα με έρευνες που είχαν γίνει.

Στην ομιλία του ο Κυβερνήτης  αναφέρεται σε έκταση στη γεωργική πολιτική που εφάρμοζε η τότε αποικιακή κυβέρνηση και δίνει λεπτομέρειες για σειρά έργων για τα οποία συνέβαλε οικονομικά η Κυβέρνηση.  Αναφέρεται σε διάφορα έργα, κυρίως αρδευτικά που είχαν γίνει στην Μεσαορία καθώς επίσης και στα Κυβερνητικά Φυτώρια και Κτηνοτροφικούς Σταθμούς όπου ξεκίνησε να εφαρμόζεται στοιχειώδης  έρευνα και ανάπτυξη των κλάδων.  Μεταξύ άλλων ενθαρρύνει τους γεωργούς να αναπτύξουν ελαιώνες, κάτι που γνωρίζουμε ότι οι κάτοικοι της Άσσιας ήταν εναντίον την τότε εποχή.  Επίσης ενεθάρρυνε τη χρήση εισηγμένης «συνθέτου τροφής ζώων».  

Για την Άσσια αναφέρεται ειδικά στον δρόμο του χωριού που γενικά «δεν είναι σε κακήν κατάστασιν», όμως φαινόταν «ολίγον άσχημος εις μερικά μέρη».  Αναφέρει ότι εξέτασε «και επληροφορήθην ότι τα έξοδα θα ανέλθουν περίπου εις ΛΚ4,000» για την ασφαλτόστρωση,  κάτι που δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί πριν περάσουν μερικά έτη.  Ανακοίνωσε ότι θα εξουσιοδοτούσε «τον Διοικητήν να δαπανήση ΛΚ400 δια μερικάς επιδιορθώσεις αι οποίαι θα έχουν κάποιαν ωφέλειαν» για τους κατοίκους.

Ο Κυβερνήτης αναφέρεται στην πρόσφατη ίδρυση Υπηρεσία Διατηρήσεως του Εδάφους που στόχευε να βοηθήσει τους γεωργούς να λύσουν προβλήματα που αφορούσαν την διαχείριση του εδάφους σε σχέση με την άρδευση και τη διάβρωση.  Φυσικά, ενημέρωνε του αγρότες ότι θα έπρεπε να συνεισφέρουν οικονομικά σε οποιαδήποτε έργα προχωρούσαν σε υλοποίηση.

Η τεταμένη πολιτική κατάσταση της εποχής με την κατάρρευση της Διασκεπτικής στις 12 Αυγούστου 1948, διαφαίνεται μέσα από την έκκληση του Κυβερνήτη προς τους αγρότες να κλείσουν τ' αυτιά τους και να μην ακούνε τι τους λένε [πολιτικά] πρόσωπα που πιθανόν να τους επισκεφτούν από καμία πόλη και να θυμούνται τι τους ανέφερε ο ίδιος που αποτελούν απόδειξη ότι «η Κυβέρνησις ενδιαφέρεται ολοψύχως δια τους γεωργούς και τα χωριά και δαπανά μεγάλα ποσά χρημάτων δια να τους βοηθήση».

Τέλος, μαθαίνουμε ότι ο Κυβερνήτης εξέτασε τα εκθέματα και απένειμε βραβεία.

Πιο κάτω παρουσιάζουμε το δημοσιευμένο κείμενο αυτούσιο:

Η ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΚΘΕΣΙΣ ΑΣΣΙΑΣ , ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1948
Από το περιοδικό "Κυπριακή Επιθεώρησις", Τεύχος Σεπτεμβρίου 1948

«Η έκθεσις Άσσιας προορίζετο αρχικώς δια την κτηνοτροφίαν αλλά επεδείχθησαν και διάφορα εκθέματα γεωργικής παραγωγής. Τα εκθέματα αυτά ήσαν απογοητευτικά, ένεκα των δυσμενών συνθηκών διά τα σπαρτά κατά την παρελθούσαν άνοιξιν. Τα εκθέματα της κτηνοτροφίας ήσαν πολύ περισσότερα, μεταξύ δε τούτων υπήρχον μερικά θαυμάσια ζώα κυρίως ίπποι  και ημίονοι.

Τήν έκθεσιν ήνοιξε τυπικώς από της πρωίας ο Διευθυντής της Γεωργίας κ. Μακδόναλδ, όστις συνεβούλευσε τους γεωργούς να δώσουν μεγαλυτέραν προσοχήν εις την κατάλληλον προπαρασκευή των χωραφιών των διά την φθινοπωρινήν σποράν και εις την χρησιμοποίηση μόνον σπόρου καλής ποιότητος και καλά καθαρισμένου. «Τα αγριόχορτα, ανέφερεν ο κ. Μακδόναλδ, ελαττώνουν την παραγωγή περισσότερον από οιανδήποτε ασθένειαν ή μάστιγα. Τώρα πού τα χημικά λιπάσματα είναι φθηνότερα, πρέπει να χρησιμοποιούνται περισσότερον».

Ο κ. Μακδόναλδ συνηγόρησε επίσης υπέρ της εγκαταλείψεως του συστήματος της αγραναπαύσεως που γίνεται κάθε χρόνον εναλλάξ αντί δε ταύτης να χρησιμοποιήται η γή διά την καλλιέργειαν προϊόντων προς βοσκήν των ποιμνίων κατά την άνοιξιν που η περίοδος του γάλακτος ευρίσκεται εις την ακμήν της και που δεν υπάρχει ακόμα ποκολάμη προς βόσκησιν.

Το τμήμα Γεωργίας, κατόπιν πειραμάτων τα οποία έκαμεν επί σειράν ετών, απέδειξεν ότι το σύστημα τούτο δεν έχει δυσμενή επίδρασιν εις την φυτείαν δημητριακών η οποία ακολουθεί . Ο κ. Μακδόναλδ συνεβούλευσεν εκείνους που δεν έχουν εμπιστοσύνην είς το σύστημα τούτο, να το δοκιμάσουν τουλάχιστον μίαν φοράν.

Η Αυτού Εξοχότης ο Κυβερνήτης επεσκέφθη την έκθεσιν μετά το γεύμα. Ο Χριστιανός Μουκτάρης του χωριού προσεφώνησε την Αυτού Εξοχότητα, ο οποίος απήντησεν ως εξής:

«Με πολλύ χαράν παρευρίσκομαι σήμερον είς την Άσσια επί τη ευκαιρία της Γεωργικής Εκθέσεως. Θα την επιθεωρήσω εντός ολίγου και είμαι βέβαιος ότι θα ίδω μερικά πρώτης τάξεως εκθέματα.

Το Γεωργικόν Τμήμα και αι Χωριτικαί Αρχαί εκτελούν καλήν εργασία δια της διοργανώσεως τοιούτων εκθέσεων, αι οποίαι αναμφιβόλως συντελούν εις την βελτίωσιν του επιπέδου της γεωργίας εν Κύπρω. Μου προξενεί ευχαρίστησιν καθώς μανθάνω, ότι αι επαρχίαι, όπου διοργανούνται αι εκθέσεις αυταί, επιδεικνύουν μεγάλο ενδιαφέρον δι' αυτάς και ότι υπάρχει αρκετός συναγωνισμός διά τα εκθέματα.

Επιθυμώ να ευχαριστήσω τον Μουκτάρην διά την εγκάρδιον προσφώνησιν του. Είπεν, ότι σήμερον δεν είναι μέρα παραπόνων. Επιθυμώ να σας ειπώ, ότι δεν νομίζω ότι οι ανθρώποι παραπονούνται όταν μου λέγουν τας ανάγκας των χωριών. Πιθανόν να μην συμφωνώ εις ότι λέγεται και να μην δύναμαι πάντοτε να κάμνω ότι ζητείται, αλλά είναι καθήκον του Μουκτάρου να ομιλή διά το χωρίον του και είναι καθήκον του Κυβερνήτου να ακούη και να δίδη βοήθειαν όταν αισθάνεται ότι είναι δίκαιον να πράξη τούτο.

Η χώρα αυτή είναι γεωργική, εις την οποίαν η πλειονότης των κατοίκων εξαρτάται από την γήν και η Κυβέρνησις θα πράττη πάντοτε ότι δύναται διά να τους βοηθήση. Γνωρίζω βεβαίως, ότι πάντοτε μεμψιμοιρείτε και λέγετε ότι η Κυβέρνησις δεν κάμνει τίποτε διά να σας βοηθήση, αλλά υπάρχουν γεωργοί εις όλον τον κόσμον, οι οποίοι λέγουν το ίδιον τώρα, καθώς εγώ σας ομιλώ. Ουδείς γεωργός μένει ποτέ ευχαριστημένος από την κυβέρνησιν του και ούτε θα μείνη ποτέ. Συχνά σκέπτομαι, ότι αι κυβερνήσεις ομοιάζουν προς τας συζύγους αι οποίαι εργάζονται πολύ σκληρά διά να κρατούν το σπίτι, αλλ' ουδέποτε πρέπει να αναμένουν οιασδήποτε ευχαριστίας. Μόνον όταν η σύζυγος αποθάνη, ο σύζυγος συναισθάνεται πόσα αυτή έκαμε δι΄αυτόν και αν ξαναπανδρευθή διαθέτει πολύν καιρόν διά να διηγείται εις την δευτέραν σύζυγον του πόσον καλή ήτο η πρώτη.

Γνωρίζω πολύ καλά πόσον σπουδαίον είναι το ζήτημα του νερού διά σας καθώς και παντού εις την Κύπρον. Αντιλαμβάνομαι ότι έχετε υπ΄ όψιν σας την Λύσην. Αρδευτικά έργα έγιναν εκεί κατά το 1940. Εστοίχισαν £3,000 και ποτίζονται 158 σκάλες και 2,000 ελαιόδενδρα. Έχει γίνει και καλόν έργον. Η Κυβέρνησις επλήρωνε τα έξοδα και συντηρούσε τα έργα αυτά διά περίοδον επτά ετών, ότε τα ανέλαβε ένα τοπικόν Αρδευτικόν Τμήμα. Παρόμοια εργασία θα ηδύνατο να γίνη και εδώ μόνον εάν ημπορούσαμε να εύρωμεν νερό κάτοπιν διατρήσεως. Θα ζητήσω από τον Υδραυλικόν να εξετάση το ζήτημα και να μου υποβάλη έκθεσιν. Δέν δύναμαι να ειπώ κατά πόσον ημπορεί να γίνη κάτι, αλλά το ζήτημα θα εξετασθή πλήρως.

Δι' αρκετόν καιρόν επεκράτειί αμηχανία διά το ζήτημα του νερού εις τα χωρία Πραστειόν και Γαιδουρά και φαντάζομαι ότι οι κάτοικοι των χωρίων τούτων θα έφθασαν εις το συμπέρασμα ότι ουδέποτε θα αποκτούσαν νερόν. Τώρα όμως, το μέλλον είναι περισσότερον ελπιδοφόρον.

Νερό θα ηδήνατο να μεταφερθή από την Κοντέαν. Τούτο δε θα εστοίχιζε £18,000. Ζήτησα από την Κυβέρνησιν της Αυτού Μεγαλειότητος να ενισχύση το έργον και είναι πρόθυμος να συνεισφέρη £9.000 έναντι της δαπάνης ταύτης . Η προκαταρκτική εργασία ήρχισεν και χαίρω διότι θεωρείται βέβαιον ότι τα χωριά αυτά θα αποκτήσουν νερόν.

Εις το αρδευτικόν διαμέρισμα του Πεδιαίου Ποταμού, το οποίο καλύπτει περιοχήν 18.000 στρεμμάτων, εκτελούνται έργα τα οποία θα στοιχίζουν £21,000, εκ του οποίου ποσού οι ιδιοκτήται θα πληρώσουν μόνον £5,250. Πέρυσι εξετελέσθηκαν έργα που εστοίχισαν £6,000.

Είς το Αρδευτικόν Τμήμα Δαλιά η Κυβέρνησιν είναι διαθετειμένη να συνεισφέρη το ήμισυ της δαπάνης δι' έργα, τα οποία θα στοιχίσουν £4.000. Η Κυβέρνησις επίσης θα συνεισφέρη £1.000 δι' έργα εις Μαραθόβουνον και Βιτσάδαν.

Σκοπεύομεν να φυτεύσωμεν 2,600 δένδρα επί των ορίων της κυρίας οδού Λευκωσίας-Αμμοχώστου σχεδόν μέχρι της Λύσης. Ιδρύεται φυτώριον εις την Άχναν, το οποίον θα στοιχίση £1,200. Τούτο θα προμηθεύση 4,000 δένδρα τα οποία θα φυτευθούν κατά τον προσεχή χειμώνα. Επίσης θα προμηθεύση 100,000 δένδρα κατά την προσεχή εποχήν. Τούτο με υπενθυμίζει ότι έχετε περιοχήν δενδροφυτείας εις την Άσσιαν, αλλά δεν είμαι βέβαιος ότι κάμνετε καλήν χρήσιν ταύτης.

Ουχί μακράν του χωρίου σας, το Γεωργικόν Τμήμα διατηρεί φυτώριον εις την Λύσιν και Λευκόνοικον, έχει δε ιδρύσει προσφάτως νέον Φυτώριον εις την Κοντέαν διά την ανάπτυξιν των ελαιών. Δυστυχώς, η ύπαιθρος πέριξ της Άσσιας είναι γυμνή από δένδρα. Όσοι έχουν νερό διά το πότισμα δενδρών κατά τα πρώτα στάδια της βλαστήσεως των πρέπει να φυτεύσουν όσον το δυνατόν περισσότερα και ειδικώς  ελαίας.

Η Κύπρος κάθε άλλο παρά αυτάρκης δύναται να θεωρηθή εις ελαιόλαδον, και όμως η καλλιέργεια της ελαίας δύναται να αποφέρη πολύτιμον εισόδημα εις το διαμέρισμα τούτο της Νήσου, όπου οι γεωργοί εξαρτώνται πολύ από τα σιτηρά. Αι ελαίαι δυστυχώς χρειάζονται πολύν καιρόν δια να αναπτυχθούν και ώς εκ τούτου θα παρέλθη καιρός προτού υπάρξουν διαθέσιμα δένδρα από το Φυτώριον της Κοντέας. Δύνασθε όμως να προμηθευθήτε ταύτα από τα Φυτώρια Λύσης και Λευκονοίκου ή να αποταθήτε εις τον τοπικόν Γεωργικόν Βοηθόν, από το Φυτώριον της Βάλλιας, όπου τα άγρια δένδρα εμβολιάζονται επί τόπου διά μεταφύτευσιν όταν τα εμβόλια δυναμώσουν.

Παρετήρησα τον δρόμον του χωριού σας. Δέν είναι εις κακήν κατάστασιν, αλλά μου φαίνεται ολίγον άσχημος εις μερικά μέρη. Λαμβάνω πολλάς αιτήσεις δι' επιδιορθώσεις των δρόμων και δι' ασφαλτόστρωσιν τούτων. Θα επεθύμουν ώστε η επιδιόρθωσις των δρόμων να μην ήτω τόσον δαπανηρά. Εξέτησα τι θα εστοίχιζεν η ασφαλτόστρωσις του δρόμου του χωριού σας και επληροφορήθην ότι τα έξοδα θα ανέλθουν περίπου εις £4,000. Φοβούμαι, ότι θα περάσουν μερικά έτη προτού γίνη αυτή η εργασία, αλλά θα εξουσιοδοτήσω τον Διοικητήν να δαπανήση £400 δια μερικάς επιδιορθώσεις αι οποίαι θα έχουν κάποιαν ωφέλειαν διά σας.

Ελπίζω, ότι οι γεωργοί εδώ επωφελούνται των διευκολύνσεων τας οποία παρέχει το Γεωργικόν Τμήμα διά την βελτίωσιν της ποιότητος των ζώων των. Ολίγα μίλια από την Άσσιαν υπάρχουν Κτηνοτροφικοί Σταθμοί, ήτοι εις Βατυλήν και Λευκόνικον. Το Τμήμα επίσης παρέχει επί δανείω εκλεκτούς ταύρους, χοίρους και τράγους. Εάν έχετε ανάγκην τοιούτων ζώων πρέπει να έλθετε εις επαφήν με τον Κτηνιατρικό Λειτουργό  μέσω του τοπικού σας Κτηνιατρικού Επιθεωρητού ή του Γεωργικού Βοηθού.

Το γεωργικό τμήμα έχει προς το παρόν αρκετάς προμήθειας συνθέτου τροφής ζώων. Σημαντικαί ποσότητες τούτων εισήγχθησαν προσφάτως από διαφόρους χώρας του εξωτερικού. Δείγματα υπάρχουν σήμερον εις την έκθεσιν αυτήν , και οδηγίαι  διά την χρήση των δύνανται να ληφθούν από τους υπαλλήλους του τμήματος που είναι παρόντες.

Το τμήμα έχει επίσης ιδρύσει προσφάτως Υπηρεσίαν Διατηρήσεως του Εδάφους, η οποία ανυπομονεί να βοηθήση τους γεωργούς να λύσουν τα προβλήματα των περί της διατηρήσεως του εδάφους. Μία ομάς γεωργών εξ  Άσσιας επεσκέφθη τελευταίως τα έργα επιχωματώσεως γεωργικής γής εις τα Κούκλια, και η υπηρεσία επί της διατηρήσεως του εδάφους, χρησμιοποιούσα βαρέα μηχανήματα, εξετέλεσε προσφάτως εκτεταμένην ισοπέδωση γαιών πλησίων του Λευκονίκου διά να δύνανται αυταί να αρδεύονται υπό των χειμάρρων.

Εάν έχετε γαίας αι οποίαι χρειάζονται προστασίαν από την διάβρωση του εδάφους επί κλίμακος οι οποία είναι υπεράνω των δυνάμεών σας να την πραγματευθείτε, ή που θα ηδύνατο να πραγματοποιηθεί καλύτερον δια μηχανικών μέσων, οφείλετε να συμβουλευτείτε τον επί της Διατηρήσεως του Εδάφους Λειτουργόν και να ζητήσετε τη βοήθείαν του.  Πρέπει να σας δηλώσω όμως με ειλικρίνειαν ότι εφ' όσον είναι οι ενδιαφερόμενοι γεωργοί που θα καρπωθούν ωφελήματα των έργων τούτων, πρέπει πάντοτε να αναμένεται ότι αυτοί θα συνεισφέρουν ουσιαστικώς, είτε εις χρήμα είτε εις εργασίαν, έναντι της δαπάνης.

Αν κανένα πρόσωπο από μίαν πόλιν, το οποίον γνωρίζει ολίγον και πιθανόν ενδιαφέρεται ολιγώτερον δια την ύπαιθρον, σας ειπή ότι έχετε κακήν Κυβέρνησιν, που δεν κάμνει τίποτε δια σας, τότε ενθυμηθήτε αυτά που σας ανέφερα, τα οποία αποτελούν πειστικήν απόδειξιν, ότι η Κυβέρνησις ενδιαφέρεται ολοψύχως δια τους γεωργούς και τα χωριά και δαπανά μεγάλα ποσά χρημάτων διά να τους βοηθήση.

Έν τέλει, επιθυμώ να ευχαριστήσω όλους εκείνους που ειργάσθηκαν σκληρά δια την επιτυχίαν της εκθέσεως, και εύχομαι εις όλους όσους με ακούουν μακροζωίαν, καλήν υγείαν, ευημερίαν και ευτυχίαν.»

Η Αυτού Εξοχότης εξήτασεν ακολούθως τα εκθέματα και απένειμε τα βραβεία.»