Κάτι πολύ αξιοσημείωτο είναι η μαρτυρία για τις προσχώσεις του ποταμού Γιαλιά.  Το δάπεδο της εκκλησίας είναι κάπου 15 πόδια κάτω από την επιφάνεια του διπλανού δρόμου, λέγεται μάλιστα ότι το δάπεδο ξαναστρώθηκε δυο φορές, όταν η εκκλησία γέμιζε λάσπη σε καιρούς πλημμυρών, από το διπλανό ποταμό.  Από ένα σκάψιμο στα αριστερά της εισόδου φαίνεται ότι η εκκλησία είναι παραχωμένη στο έδαφος σχεδόν στο μισό της ύψος.  Η εκκλησία φαίνεται πως περισώθηκε, γιατί γύρω από την αυλή της υπήρχε ψηλό περιτείχισμα.  Από την επιφάνεια του δρόμου ως το δάπεδο της εκκλησίας κατεβαίναμε κάπου 20 σκαλοπάτια.  Η εκκλησία λειτουργούνταν 4 φορές το χρόνο, τις 4 μέρες που γιορτάζει η Παναγία και γνώριζε μεγάλη κοσμοσυρροή.  Την επισκέπτονταν όμως συχνά οι Ασσιώτες, και γιατί στην αυλή της βρισκόταν το νεκροταφείο του χωριού, το παλαιό και δίπλα το καινούριο.

Για την εκκλησία αυτή αναφέρει και ο Jeffery τα εξής στο βιβλίο του «Μνημεία της Κύπρου»: Το χωριό το εξυπηρετούν δυο μεγάλες εκκλησίες του 19ου αι. πολύ συνηθισμένου ρυθμού, ενώ σε μικρή απόσταση στα βόρεια βρίσκεται μια αρχαία δίκλιτη εκκλησία, αφιερωμένη στην Παναγία Θεοτόκο μέσα σ'ένα νεκροταφείο.  Πάνω από την πύλη της εισόδου της αυλής της εκκλησίας υπάρχει μια ασπίδα που φέρει ένα θυρεό και σε μια πρόχειρη είσοδο υπάρχει μια πλάκα ενός ιδιώτη με ελληνική επιγραφή.

Αργότερα όταν το χωριό μετακινήθηκε προς τα νότια, οι κάτοικοι έχτισαν κάπου στο κέντρο την εκκλησία του Προφήτη Ηλία.  Με την κατάκτηση της Κύπρου από τους Τούρκους η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί.  Οι παλαιότεροι κάτοικοι ανέφεραν ότι ο Ραματάν Πασάς - που κατέστρεψε το μοναστήρι του Αγ. Γεωργίου της Μάνιας, που του το δώρισε ο Λαλά Μουσταφάς - διάλεξε την εκκλησία αυτή για να προσευχηθεί.  Έκοψε με το σπαθί του μια γωνία της εκκλησίας - της έκαμε τάχα περιτομή - και την ανακήρυξε τζαμί.  Τις εικόνες τις πήραν κρυφά οι Χριστιανοί και τις φύλαξαν για τις νέες εκκλησίες τους αργότερα.  Επειδή οι Τούρκοι κατοικούσαν στο κέντρο του χωριού, σε αυτή την περιοχή ήταν το τζαμί, το χωριό χωρίστηκε σε δυο ενορίες, την πάνω, στα δυτικά και την κάτω, στα ανατολικά.  Λίγο μετά το μέσο του 19ου αιώνα (1861) έχτισαν και τις εκκλησίες τους, του Τιμίου Προδρόμου η πάνω και του Αγίου Γεωργίου, η κάτω ενορία.  Οι εκκλησίες χτίστηκαν με εθελοντική εργασία των κατοίκων και, λόγω της μεγάλης προθυμίας τους, σε απίστευτα σύντομο χρονικό διάστημα.

Η μετακίνηση του χωριού προς τα νότια συνεχιζόταν ως το 1974.  Προς τα νότια το υψόμετρο ήταν μεγαλύτερο, ενώ τα βόρεια πλημμύριζαν από τον ποταμό Γιαλιά κι ένα παραπόταμο, τον Κατουλιάρη.  Από τα νότια - κάποτε λίγο έξω από το χωριό - περνούσε ο δρόμος Λευκωσίας - Αμμοχώστου, λίγο πιο πέρα ήταν το σχολείο του χωριού, ωραίο πετρόκτιστο κτίριο, με ιωνικούς κίονες, δίπλα οι κατοικίες των δασκάλων, πίσω το γήπεδο του Εθνικού Άσσιας και σε όλη την έκταση του δρόμου ωραία καινούρια σπίτια με όμορφους κήπους.  Το χωριό όλο και πήγαινε προς τα νότια σε όλη την έκταση του δρόμου, ενώ οι βόρειες γειτονιές όλο και ερήμωναν.  Επειδή η εκκλησούλα του Αγίου Θεοδώρου, που αναφέραμε πιο πριν, κινδύνευε να καταστραφεί κι είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί, χτίστηκε στα νότια, σε ύψωμα, ωραία, καινούρια εκκλησία με εράνους, συνεισφορές κι εργασία των χωριανών κι εγκαινιάστηκε από τον αείμνηστο Αρχιεπίσκοπο Μακάριο.

Η ιστορία της Άσσιας αρχίζει από πολύ παλαιά.  Ίσως μάλιστα να είναι δυνατό να συνδεθεί με Λάκωνες αποίκους της Κύπρου, χωρίς όμως επιστημονικές αποδείξεις.  Τούτο μπορεί να δικαιολογηθεί από τοπωνύμια της η Μάνια (από το Μάνη' η Μάνη αναφέρεται κάπου και σα Μάνια) από κοντινούς αρχαίους συνοικισμούς, όπως οι Γόλγοι, που σχετίζονταν με Λάκωνες, από τον περήφανο, πείσμονα, σκληρό κι εκδικητικό χαρακτήρα των Ασσιωτών, τη βεντέτα, τους φόνους κ.ά. Σε αυτή την εργασία δε διεκδικούμε απόδειξη αυτού του ισχυρισμού, μπορεί όμως να μελετηθεί γιατί υπάρχουν κάποιες ενδείξεις.

Η Άσσια αναφέρεται σε διάφορους συγγραφείς, ιστορικούς, λογοτέχνες, λαογράφους παλαιούς και νεότερους, Έλληνες και ξένους.  Ο καθηγητής Αθανάσιος Σακελλαρίου εμβριθής μελετητής της κυπριακής ιστορίας, γράφει στο βιβλίο του «Τα Κυπριακά» 1 «εν μίλιο ανατολικά των Αθηαίνου και των Γόλγων κείται η κώμη Άσσια εκ τε Χριστιανών και Τούρκων κατοικουμένη».                  

Από την Άσσια καταγόταν, σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, ο Άγιος Σπυρίδωνας.  Υπάρχει σαφής μαρτυρία του Επισκόπου Τριφυλλίου στη βιογραφία του Αγίου' «Ούτος ουν ο Άγιος Σπυρίδων αγροίκος μεν ην, ως ειπείν, κατά την ανατροφήν, εν χωρίω Άσκια γεννηθείς εις την Κυπρίων Επαρχίαν».

Άλλες πληροφορίες αναφέρονται σε ιστορικά πρόσωπα που πέρασαν από την Άσσια κατά καιρούς και σε γεγονότα.  Συχνή σχετικά αναφορά γίνεται στο γνωστό Χρονικό του Μαχαιρά:

Η ρήγαινα έδειξεν φανόν ότι αρέσκει της.  Και έπεψεν φουσάτον μετά της και β' καπιτάνους, και ήλθαν και εγιοματίσαν εις την Άσκιαν, και τους καπετάνιους έκραζαν της τον έναν σιρ Κολ τα Κασκό και ο άλλος Τίσιο Σίμπο, με ψ ανθρώπους των αρμάτων (§466 f. 180 r.) 24-29.

Εβγαίνοντα ο Δημήτρης, εις τον κατήφορον του Αγίου Μάμα απέζευσεν και έβγαλεν το χαρτίον και έβαλέν το εις τον κόρφον του, και εκαβαλλίκευσεν και ήλθεν εις την Άσκιαν και ηύρεν το φουσάτον και απόφαγεν και έκατσαν ν' αναπαυτούν και ενέβην εις το απλίκιν όπου ήτον η Ρήγαινα, και έκραξεν την Προφέτταν την κιλιτρίαν της Ρήγαινας και είπεν της' «Ποίσε νώσιν της κυράς μου, ότι θέλω να τη(ς) συντύχω από την μερίαν του αφέντη μου του Ρηγός». (§429, f. 181, στ. 20-28).

Και αρώτησεν αν ηξεύρουν πού ευρίσκου(ν)ται με το λογάριν' και είπαν του, και είναι εις την Άσκιαν, ου να της εγδεκτούν ώδε'  και είπαν του' «Αν πάμεν και πάρωμεν το πράμαν απέ την Άσκιαν, ως που να περεποιθούμεν φεύγουν και πολομού νώσιν, και το διάστημαν της Αμμοχούστου είναι κοντά και τρέχουν και εφτάνου μας, και θέλομεν κιντυνέψειν' αμμέ άφησε νάρτουν ως την Σίνταν, ν'απομακρύζουν κ'εκεί με το θέλημαν του Θεού θέλομεν το πάρειν». (§454, f. 194 ν-υ, 17-32).